Նոյեմբերի 1-ին և 2-ին ԵՊՀ-ում տեղի կունենա «Չինաստան-Եվրասիա» միջազգային գիտաժողովը։ Մասնակցելու համար  Հայաստան կժամանեն համաշխարհային ճանաչում ունեցող առաջատար, ինչպես նաև երիտասարդ գիտնականներ Ավստրիայից, Չինաստանից, Ռուսաստանից, Թուրքիայից, Ավստրալիայից, Լիբանանից, ՀԱՀ-ից, Իտալիայից, Սերբիայից, Ճապոնիայից, Մոնտենեգրոյից, Լեհաստանից և այլ երկրներից։

Վաշինգտոնի պաշտոնական հայտարարությունը, թե ամերիկյան բանակը Հյուսիսային Սիրիայում թուրքական զինվորական գործողությանը ո՛չ մասնակցելու և ո՛չ աջակցելու որոշում ունի, գործնապես համազոր է թուրքական ներխուժման կամ անվտանգության գոտու ձևավորման գործընթացի կանաչ լույս տալուն։
 

Կենտրոնական հետախուզական վարչության (CIA) 48-էջանոց հույժ գաղտնի զեկույցը, որը պատրաստվել է 1988 թ․ օգոստոսին և որոշ ջնջումներով բացահայտվել 2012-ին, կրում է՝ «Անկարգություններ Կովկասում և ազգայնականության մարտահրավերը» խորագիրը: Չնայած վաղեմությանը՝ զեկույցը ներառում է հետաքրքիր վերլուծություն Արցախյան հակամարտության մասին ԱՄՆ հատուկ ծառայությունների տեսանկյունից:

Սույն աշխատությունում ներկայացված են հյուպատոսական հարաբերությունների հաստատման համար անհրաժեշտ նախադրյալները, հաստատման ձևերը:Այս գլխում խոսվում է հյուպատոսական հիմնարկությունների բացման և հյուպատոսական շրջանի մասին, ներկայացված են նաև բոլոր այն իրավիճակները, որոնց դեպքում կարող է տեղի ունենալ հյուպատոսական հարաբերությունների դադարեցում:Այնուհետև անդրադարձ է կատարվում հյուպատոսների նշանակման կարգին, հյուպատոսական անձնակազմին և հյուպատոսական կորպուսին:

Սակայն այդ գոհունակությունը փոխակերպվում է խորը ֆրուստրացիայի, երբ ծանոթանում ես հոկտեմբերի 3-ին   Սոչիում կայացած հայտնի «Վալդայ» բանավեճային ակումբի 16-րդ նիստին Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի արտասանած ճառին։

Էրդողանը հրաժարվեց նստել Թրամփի սեղանի մոտ, այլ պետությունների ղեկավարների հետ հանդիսավոր ճաշկերույթի ժամանակ, որը ԱՄՆ նախագահը մատուցել էր անցյալ շաբաթ ՄԱԿ-ի կենտրոնում, քանի որ Եգիպտոսի նախագահ Աբդել-Ֆաթահ էլ-Սիսին, որին Թուրքիայի նախագահը ատում է, նստած էր նույն սեղանի շուրջ։ Էրդողանի աթոռը մնաց դատարկ՝ զրկելով նրան ճաշկերույթի ընթացքում Թրամփի ուղեղը լվանալու ոսկե առիթից….

Երբ կոնկրետ խոսում ենք Լիբանանի և Սիրիայի մասին, պետք է նկատի ունենաք, որ երկու երկրներն էլ ոչ միայն դիվանագիտական կապեր չունեն Իսրայելի հետ, այլև թշնամական հարաբերությունների մեջ են։ Երկուսի պարագայում էլ նույնիսկ ռազմական ընդհանրումների տեսքով։ Կարծում եմ, Թել Ավիվում ՀՀ դեսպանություն բացելը անհանգստության տեղիք չի տալու, որովհետև պիտի օրինաչափ նկատվի արդեն իսկ վաղուց դիվանագիտական հարաբերություններ ունեցող երկրներում դեսպանություն ունենալը։

Իսրայելի վարչապետը խորքում արձագանքել  է Թուրքիայի  նախագահի հայտարարությանը, որտեղ Իսրայելը մեղադրվում էր Գազայում արաբների նկատմամբ Հոլոքոստ իրականացնելու համար: Իսրայելի վարչապետի հակազդեցությունը չուշացավ։ «Իսրայելի մասին ստեր տարածողը, սեփական երկրում քրդեր կոտորողը եւ հայ ժողովրդի սոսկալի կոտորածը ժխտողը, չի կարող  եւ չպետք է դասեր տա Իսրայելին. Էրդողան, վերջ տուր ստերիդ», ասել էր Նեթանյահուն։

«Հայտարարվեց, թե Լոս Անջելեսը Հայաստանի երկրորդ մայրաքաղաքն է: Կարծում եմ՝ դա քաղաքականապես այնքան էլ ճիշտ պնդում չէ: Առաջանում են հարցեր՝ կապված Ռուսաստանի հայ համայնքի հետ, երեք միլիոն հայ էլ այնտեղ կա: Հայաստանը մեկն է, Երևանը մեկն է»,- ասել է դիվանագետը:
 

1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ին հայ ժողովուրդը անկախության հանրաքվեի ժամանակ կողմ է քվեարկել ԽՍՀՄ կազմից դուրս գալու օգտին:  Հայաստանի երրորդ Հանրապետությունը հայ ժողովրդի տևական մաքառումների արդյունքում վերածնված այն փոքր տարածքն է, որն ամփոփում է մեր հսկա հայրենիքի բոլոր հատվածները՝ ունենալով մեծ պետությունը վերականգնելու տեսլական:

Անկարայում կայացած Թուրքիա-ՌԴ-Իրան միջնախագահական ձևաչափով եռակողմ հանդիպման պաշտոնական հայտարարությունը ոչ միայն հակիրճ է, այլև նույնիսկ անբովանդակ: Նման ամփոփ և որևէ հիմնական շեշտադրում չպարփակող հայտարարությունը կա՛մ ցանկանում է թաքցնել հիմնական բաժինը և ուշադրություն ցրել, և կամ ընդհանուր հայտարարների չգալու դեպքում շրջանցում է տարակարծությունների գոյության փաստը:
Թվում է, որ Անկարայի եռակողմ հանդիպումը երկրորդ հավանականության դեպքն է։

Իսրայելում սեպտեմբերի 17-ին տեղի ունեցավ խորհրդարանական արտահերթ ընտրության երկրորդ փորձը: Մերձավորարևելյան այդ երկրում առաջին անգամ խորհրդարանը չի կարողանում կառավարություն կազմել և վեց ամսվա ընթացքում երկու անգամ ընտրություն է անցկացնում: Այս անգամ ևս հիմնական մրցակցությունը քաղաքական երկու ուժերի միջև էր, սակայն, ըստ քաղաքագետների, իսրայելցիներն ընտրում էին ոչ թե կուսակցությունների, այլ կոնկրետ անձանց:

Թրամփը և Բոլթոնը  տարբեր դիրքորոշումներ ունեին ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության գաղափարախոսության հարցերում։ Բոլթոնը միջազգային հարաբերություններում ոչ միայն կոշտ քաղաքականության, այլև ռազմական միջոցների կիրառման ջատագով է, ինչը նա փորձեց կիրառել Իրանի, Հյուսիսային Կորեայի, Վենեսուելայի, Սիրիայի և Աֆղանստանի, անգամ Ռուսաստանի և Չինաստանի նկատմամբ՝ արդարացնելով  քաղաքական «բազե» պիտակը։

Դիվանագիտությունը ծնունդ  է առել և ձևավորվել անտիկ ժամանակներում դիցաբանության, բազմաստվածության, հեթանոսական կրոնների պայմաններում ու թելադրանքով։ Իսկ Անտիկ աշխարհում աստվածները շատ-շատ էին։ Նրանք միանգամայն մոտ էին մարդկանց, խառնվում էին նրանց գործերին, չէին տարբերվում նրանցից՝ միայն թե հրաշագործ էին, մեկ էլ՝ անմահ։ Աստվածները նման էին մարդկանց, ունեին իրենց թուլությունները՝ սիրային արկածախնդրութուններ, ամուսնական դավաճանություններ, երդմնադրժություն, էրոտիկա...

Հույն նշանավոր փիլիսոփա և պատմիչ Պլուտարքոսը սույն հայտնի աֆորիզմը պայմանավորում է այն հանգամանքով, որ «մարդ արարածն  ունի երկու ականջ և մեկ բերան»։  Հետո նա մի ողջ տեսություն է զարգացնում լռելու, լսելու և շաղակրատելու վերաբերյալ իր «Շատախոսության մասին» հայտնի տրակտատում։ Շաղակրատանքն ու բարբաջանքը համարելով մեծագույն չարիք այդ արատներն ունեցողի և շրջապատի համար՝ Պլուտարքոսն այն միտքն է հայտնում, որ բնությունը մարդու մեջ ոչինչ այնպես չի սահմանափակում, ինչպես լեզուն՝ «դրա առաջ տեղավորելով ատամների պահակախումբ»։

Դիվանագետի խոսքով, ողջ արտաքին դոկտրինը այս տարիների ընթացքում կառուցել ենք երեք խնդիրների շուրջ, Արցախյան հարց, Ցեղասպանություն և հայ-թուրքական հարաբերություններ, իսկ սա սխալ է մոտեցում է, դիվանագիտությունը պետք է մտնի մեր կյանքի և  պետության կառավարման բոլոր ոլորտներ, մենք պետք է աշխարհի հետ հարաբերվենք նաև մեր մշակութային դիվանագիտությամբ, իսկ մենք փոխարենը ի՞նչ ենք անում, վերցնում և փակում ենք համապատասխան կառույցը։

Անհիշելի ժամանակներից  չինացիները ստեղծել են ռազմավարական հայեցակարգ՝ դոկտրինա, որն ամփոփված է այսպես կոչված ստրատագեմաների բանաձևերում։ Դրանք 36 են, և  այսօր էլ չեն կորցրել իրենց,  այժմէականությունը,  ակտիվորեն գործում են միջազգային հարաբերություններում։ Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում ընդամենը մի քանի ստրատագեմաներին (NN 5, 9, 10, 14), որոնք Թուրքիան կիրառել և ներկայում փորձում է կիրառել հարևան պետությունների` այդ թվում Հայաստանի հետ իր հարաբերություններում:

Հետխորհրդային շրջանում նախկին խորհրդային հանրապետությունները կանգնեցին մի շարք խնդիրների առջև։ Տնտեսական և սոցիալական հարցերի սրացմանը զուգահեռ արդիական դարձան տարածքային վեճերն ու սահմանային անճշտությունները հարևան երկրների միջև։ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո նախկին խորհրդային երկրները դարձան այն սահմանների իրավահաջորդները, որոնք  նախկինում սահմանվել էին նախկին խորհրդային հանրապետությունների համար։

Մեր մտքի ծայրով կարո՞ղ էր անցնել անգամ, որ այդ դիվանագետների մեջ կգտնվեն մարդիկ, որոնք  Հայրենիքը կփոխեն վաշինգտոնների, փարիզների և մոսկվաների հետ, այսինքն գործուղումից հետո չեն վերադառնա տուն։ Իհարկե, չէինք կարող։ Իսկ դա այսօր դառն իրականություն է։ Երեսուն տարվա մեջ մենք ականատեսներն ենք մի շարք դեսպանների և բազմաթիվ ավելի ցածր աստիճանի դիվանագետների նման արգահատելի քայլի, և եթե լիներ դիվանագիտական հատուկ Գինեսի գիրք, հայ դիվանագետներն այնտեղ հավանաբար կգրավեին առաջին հորիզոնականը՝ ի ամոթ մեզ։
 

Նախորդ դասասխոսության ժամանակ խոսեցինք  դիվանագետի լոյալություն՝ լոյալիզմ հասկացության մասին։ Դիտարկեցինք այն հոգեբանության և քաղաքագիտության տեսանկյունից։ Այդ թեմայի շրջանակներում, առաջին անգամը լինելով նշեցինք, որ գոյություն ունի դիվանագետի լոյալություն դեսպանընկալ երկրում ևս։ Ասվեց, որ այդ  երկրորդ լոյալիզմը՝ առնչվելով դիվանագետի «սեփական» լոյալության հետ, ստեղծում է կոնֆլիկտային իրադրություն, անգամ հոգեբանական կրիզ։ Այդ կապակցությամբ,  նույնպես առաջին անգամ, խոսեցինք դերերի տեսության մասին, որին պետք է տիրապետի դիվանագետը լոյալիզմի բարդ ու նուրբ խնդրում։ Վերջապես, մենք փորձեցինք ապացուցել, որ լոկայալիզմը դիվանագիտության բացարձակ և անվիճելի կատեգորիա  է։

Տավուշի մարզի հյուսիսային հատվածում հայկական զինյալ ուժերի իրականացրած գործողության իբրև արդյունք 140 հեկտար տարածք ազատագրվել է և անցել հայկական ուժերի վերահսկողության տակ։ Գործողությունը եղել է հակադարձություն, երբ Ադրբեջանի սահմանապահ ծառայության ստորաբաժանումները փորձել  են միջդիրքային տարածքում առաջանալ և նոր բնագիծ զբաղեցնել «Բաբաքյար» կոչվող լեռան շրջակայքում։ Առաջին իսկ ընկալումով փաստորեն  գործնական տեսք  է ստացել ՀՀ պաշտպանության նախարարի հայտարարած  «նոր պատերազմ՝ նոր տարածքներ» բանաձևը։

Իսկական դեսպանն այն դեսպանն է, որը պատշաճ և արժանավայել կերպով է ներկայացնում  իր երկիրը, իսկ, երբ պետք է կյանքի գնով պաշպանում է  նրա պատիվն ու շահերը։ Անգամ եթե երկիրը սխալ է, և դու գիտես դա։ Հայրենիքը միշտ ճիշտ է և կասկածից վեր, ինչպես «Կեսարի կինը»։ Լոյալությունը դիվանագիտության անխախտ օրենքն է, բացարձակ կատեգորիա։ Դրանից գիտակցորեն կամ ենթագիտակցորեն շեղումը, մեր խորին համոզմամբ, սահմանակցում է ազգային շահերի ոտնահարման և պետական դավաճանության հետ։
 

Այս արատավոր իրողության կապակցությամբ անվանի դիվանագետ և տեսաբան Ժյուլ Կամբոնը գրել է. «Դեսպանը կատարում է իր կառավարության հրահանգները, բայց երբեմն էլ զսպում է իր վերադասին։ Մտքի անկախությունն, իհարկե, չպետք է հասնի կարգապահությունը խախտելուն։ Սակայն այն նախարարը, որի տրամադրությունն այդպիսի անկախությունից փչանում է, նման է այն ոչ խելամիտ մարդուն, որը ճամփա ընկնելուց առաջ հանում է զույգ աչքը։ Մյուս կողմից, եթե դեսպանը չի համարձակվում լինել ավելին, քան փոստարկղն է, վտանգ է ներկայացնում իր կառավարության համար»։

Նախորդ զրույցում խոսեցինք պետության  արտաքին և ներքին քաղաքականության  հարաբերակցության մասին։
Հիշենք, որ XXI-րդ դարում տեղի է ունենում քաղաքագիտության այդ ճյուղերի սերտաճում և միահյուսում, որի արդյունքում դիվանագիտությունն ստանում է նոր որակ ու տեսակ։ Գոյանում է առանձնահատուկ մի  սիմբիոզ, որն  անվանվում է կատալիզատորային դիվանագիտություն։ Սա նոր, այլ որակի դիվանագիտություն է, որի կիրառումը մեծապես բարձրացնում է արտաքին քաղաքականության օգտակար գործողության գործակիցը։ (Իդեալական կլիներ, եթե հայկական դիվանագիտությունը յուրացներ այս մոդելը)։

Երկբևեռ համակարգի փլուզումը, սառը պատերազմի վերադարձը, երկրագնդի տարբեր կետերում մխացող լարվածությունը և դրանց ֆոնին ընթացող աշխարհաքաղաքական գլոբալ փոփոխությունները նոր խնդիրներ են դնում պետությունների արտաքին և ներքին քաղաքականության առաջ։