ՍԵՓԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆՆ ԱՌԵՐԵՍՄԱՆ և ԱՆՑՅԱԼԻ ՀԱՂԹԱՀԱՐՄԱՆ ԳԵՐՄԱՆԻԱՅԻ ՓՈՐՁԸ: ԶՈՒԳԱՀԵՌՆԵՐ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՀԵՏ

ՔՆԱՐԻԿ ՂԱԶԱՐՅԱՆ Միջազգային հարաբերությունների մագիստրոս, իրավագիտության մագիստրանտ ԵՐԵՎԱՆ 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանության՝ Հայոց ցեղասպանության անպատժելիութունը, միջազգային հանրության լռությունը և մոռացումը, թերևս, «ոգեշնչեց» և ազատություն տվեց Հիտլերին հրեական հարցի վերջնական լուծման համար: Արդյունքում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին ֆաշիստական Գերմանիայի և նրա դաշնակիցների կողմից իրականացվեց շուրջ 6 միլիոն եվրոպական հրեաների ցեղասպանությունը, որը պատմության մեջ մտավ Հոլոքոստ (ողջակիզում, եբրայերեն՝ Հա-Շոա) անվամբ։ Այդ ոճրագործությունը սերմանեց թշնամություն և ատելություն գերմանացիների հանդեպ՝ ստեղծելով մի մթնոլորտ, որում կարծես հրեաների պարտքն էր հանդիսանում սպանվածների նկատմամբ հավերժ բոյկոտել գերմանական ժողովրդին և պետությանը: Մինչդեռ Երկրորդ աշխարհամարտի ավարտից ընդամենը երկու տասնամյակ անց՝ 1965թ., Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության և Իսրայելի միջև հաստատվեցին դիվանագիտական հարաբերություններ, ինչը երկու ժողովուրդների հաշտեցման տրամաբանական հանգրվանն էր և նոր դուռ բացեց երկկողմ հարաբերությունների զարգացման համար: Եվ այսօր այդ համագործակցության արդյունքում նախկին «դահիճը» և «զոհը» հանդես են գալիս որպես սերտ դաշնակիցներ: Ինչո՞վ էր պայմանավորված երկկողմ հարաբերությունների նման շրջադարձը: Երկրորդ աշխարհամարտից հետո նորաստեղծ Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության իշխանությունների (ի դեմս Կ. Ադենաուերի) առջև ծառացած խնդիրներից կարևորագույնը հիտլերյան Երրորդ Ռայխի տխրահռչակ համբավից ազատվելն ու միջազգային հանրության առջև որպես նացիզմը հաղթահարած, «ուրիշ Գերմանիա» հանդես գալն էր: Այդ նպատակներին հասնելու ճանապարհին Իսրայելի հետ հարաբերությունների կարգավորումը գլխավոր նախապայմանն էր: Եվ սկսվեց մի կարևոր գործընթաց, որը գերմանական քաղաքական և գիտական բառապաշարում ստացել է ''Bewältigung der Vergangenheit'' անվանումը և թարգմանաբար նշանակում է «անցյալի հաղթահարում»: Այդ բառակապակցությունը բարոյական զգացումների՝ մեղքի, պատասխանատվության և ամոթի արդյունք է, որը դարձավ Երրորդ Ռայխի պատմությունից համազգային մակարդակով դասերի քաղման երկարաժամկետ և ներքին հակասություններով լի գործընթացի ցուցանիշը, կոչ դեպի բարոյական մաքրմանը, պատերազմի և ֆաշիզմի վերաբերյալ ճշմարտության ընկալմանը: Որպես Երրորդ Ռայխի փաստացի իրավահաջորդ՝ ԳԴՀ-ն նյութական փոխհատուցման տրամադրումը հրեաներին դիտում էր կարևորագույն քայլ նացիստական անցյալի հաղթահարման ուղղությամբ և մտադիր էր նման կերպ գոնե մասամբ քավել գերմանական ժողովրդի մեղքը։ Այդ շրջանում ԳԴՀ-ի հետ բանակցություններ վարելու հետևողական կողմնակից էր Իսրայելի առաջին վարչապետ Դավիթ Բեն-Գուրիոնը: 15 տարի շարունակ, ինչ Իսրայելի կառավարության ղեկավարն էր, Բեն-Գուրիոնը կրկնում էր անընդհատ, որ «Ադենաուերի և սոցիալ-դեմոկրատների Գերմանիան Հիտլերի Գերմանիան չէ»: Այսօր Բեն-Գուրիոնի հետ հեշտ է համաձայնվել, բայց այն ժամանակ՝ ֆաշիստական Գերմանիայի կործանումից ընդամենը 5-7 տարի անց , հատկապես հրեաների համար, ում հարազատներից շատ-շատերը տանջամահ էին արվել համակենտրոնացման ճամբարներում, Բեն-Գուրիոնի խոսքերին հավատ ընծայելը չափազանց դժվար էր: Այդ պատճառով էլ ԳԴՀ-ի հետ փոխհատուցումների շուրջ տարվող բանակցությունները բուռն քննարկումների և բողոքի ալիք բարձրացրին Իսրայելում: Բազմամարդ ցույցերի ընթացքում ընդդիմադիրները պնդում էին, որ չպետք է թույլ տալ, որ նյութական փոխհատուցումը մաքրի գերմանացիների ճակատից անցյալի ամոթալի խարանը, և ԳԴՀ կառավարության հետ համաձայնությունը համարում էին ազգային արժանապատվության վաճառք: Բեն-Գուրիոնը իր դիրքորոշումը հիմնավորում էր նրանով, որ խոսքը գնում է բացառապես թալանված հրեական գույքի արժեքի փոխհատուցման, այլ ոչ թե «արյան դիմաց վճարվող փողերի» մասին և անհնար է հաշտվել այն իրողության հետ, որ «նացիստ մարդասպանների ժառանգները ժառանգում են սպանված հրեաների ունեցվածքը»: Հակառակ դեպքում նա պնդում էր, որ «եթե հրեա ժողովրդի վերաբերմունքը այն ամենին, ինչ կապված է Գերմանիայի հետ մնա հույզերի և բնազդների տիրույթում, ապա հրեա ժողովուրդը պետություն ստեղծելու ունակ չի լինի»: Չանդրադառնալով բանակցությունների մանրամասներին` նշենք, որ չնայած երկու երկրներում առկա ընդդիմությանը, ԳԴՀ-ի և Իսրայելի առաջնորդների հետևողական ջանքերի շնորհիվ 1952 թ. սեպտեմբերի 10-ին կնքվեց «Լյուքսեմբուրգյան համաձայնությունը», ըստ որի ԳԴՀ-ն պարտավորվեց 12-14 տարիների ընթացքում վճարել 845 միլիոն դոլար կամ 3 մլրդ մարկ, որոնցից 110 մլն դոլարը նախատեսվում էին Գերմանիային ուղղված հրեական նյութական պահանջների մշտապես գործող կոնֆերանսին («Պահանջների կոնֆերանս»), ինչպես նաև ուղղակի փոխհատուցումների վճարումներ ընտրված անհատներին։ Գերմանիան մեկանգամյա փոխհատուցում էր վճարում 275 հազար վերապրողների։ «Պահանջների կոնֆերանսը» իրեն տրամադրված միջոցները գլխավորապես օգտագործեց Իսրայելից դուրս՝ եվրոպական բազմաթիվ երկրներում բնակվող Հոլոքոստը վերապրողներին օգնելու նպատակով։ Զուգահեռաբար իրականացվեցին խոշոր կրթական և մշակութային ծրագրեր. 18 երկրներում հիմնվեցին 150 հրեական ուսումնական հաստատություններ, 13 լեզուներով հրատարակվեցին Հոլոքոստը վերապրած հեղինակների շուրջ 400 ստեղծագործություններ և այլն։ Միաժամանակ Լյուքսեմբուրգի համաձայնագրի կնքումից հետո Իսրայելում տեղի ունեցավ հակագերմանական տրամադրությունների որոշակի անկում, իսկ ԳԴՀ-ում դիտվեց նացիստական ոճիրների մասին քննարկումների աճ, այդ թեմայով գիտական հոդվածների տպագրում՝ կոտրելով Հոլոքոստի արծարծման տաբուն և նպաստելով անցյալի հաղթահարման գործընթացին: Հետագա շփումները և երկկողմ բազմոլորտ համագործակցությունը նպաստավոր պայմաններ ստեղծեցին երկու երկրների հարաբերությունների պաշտոնականացման համար 1965թ-ին: Արդյունքում Իսրայելի հետ հարաբերությունների հաստատումն ու հիտլերյան Գերմանիայի գործած ոճիրների դիմաց հրեաներին նյութական փոխհատուցման տրամադրումը ողջ աշխարհում Գերմանիայի միջազգային վարկի վերականգման, վստահության ձևավորման համար առանցքային նշանակություն ունեցավ: Մինչ օրս ոմանք թերահավատորեն են մոտենում այն հարցին, թե արդյոք գերմանացիները իսկապես ինքնակամ պայքարում են անցյալի դառը ժառանգությունից ազատվելու համար, թե նրանք ստիպված էին անդրադառնալ իրենց անցյալին արտաքին ուժերի ճնշման տակ, որոնք ծնկի էին բերել երկիրը Երկրորդ աշխարհամարտից հետո: Թեև գերմանացիները այս գործընթացը սկսել են պատերազմում կրած պարտությունից հետո, բայց անհերքելի է փաստը, որ նրանք ձեռնամուխ են եղել ստեղծելու «նոր երկիր»՝ հիմնված հիշողության, ոգեկոչման և անցյալին առերեսվելու անվերջ գործընթացի վրա: Մինչ օրս Գերմանիան միջպետական շփումներում բազմիցս ընդգծում է երկկողմ հարաբերությունների առանձնահատուկ բնույթը, ինչը պայմանավորված է հրեաների նկատմամբ գերմանացիների ունեցած «հավաքական պարտքի» և պատասխանատվության զգացումներով: Եվ այն դրսևորվում է ինչպես մինչ օրս տրամադրվող նյութական օժանդակության, այնպես էլ բարոյական քայլերի տեսքով, ինչպես օրինակ ԳԴՀ կանցլեր Վ. Բրանդտի՝ համաշխարհային հնչեղություն ստացած ծնկադրումն էր Վարշավայի գետտոյի հուշահամալիրի առջև՝ ընդունելով գերմանացի ժողովրդի մեղքը և պատմական պատասխանատվությունը Հոլոքոստի համար: Հետագայում Բրանդտը իր այդ աննախադեպ քայլը հետևյալ կերպ բացատրեց. «Ես արեցի այն, ինչ անում են մարդիկ, երբ բառերը չեն բավարարում զգացածն արտահայտելու համար» (1971թ. Բրանդտին շնորհվեց խաղաղության Նոբելյան մրցանակ): Այն հանգամանքը, որ Գերմանիայում առկա է պատմական անցյալին առերեսվելու հստակ պետական քաղաքականություն, փաստում են նաև երկրում ամենուրեք այդ մասին հիշեցնող հուշարձանների, հուշատախտակների, թանգարանների, թեմատիկ ցուցադրությունների և ծրագրերի առկայությունը, որում կարելի է անձամբ համոզվել լինելով Գերմանիայում: Օրինակ հենց մայրաքաղաք Բեռլինի կենտրոնում՝ քաղաքի խորհրդանիշ հանդիսացող Բրանդենբուրգյան դարպասներից ոչ հեռու, տեղակայված է Հոլոքոստի զոհերի հուշարձանը (Եվրոպայի սպանված հրեաների հիշատակին նվիրված հուշարձան): Այն իրենից ներկայացնում է 2711 տարբեր չափսերի գորշ սալաքարերից կազմված հսկայական դաշտ: Տարբեր բարձրության նեղ սալաքարերի միջով միայնակ անցնելիս այցելուն, ինչպես լաբիրինթոսում, մոլորության և անօգնականության զգացում է ունենում, հոգում բարձրանում է վախի, անհանգստության, կարոտի ու միայնության ալիք: Այդպես ճարտարապետ Այզենմանը փորձել է ճարտարապետական հնարքներով այցելուի վրա թողնել այն հոգեբանական ազդեցությունը, որը ստիպված են եղել զգալ հրեաները Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին: Սեփական պատմությանն առերեսվելու համատեքստում կարևոր էր նաև ԳԴՀ Բունդեսթագի կողմից 2016թ. հունիսի 2-ին գրեթե միաձայն ընդունված Հայոց ցեղասպանությունը դատապարտող բանաձևը, որն ուներ որոշակի առանձնահատկություն: Այն ճանաչում է ոչ միայն Հայոց ցեղասպանության իրողությունը, այլ նաև որպես Գերմանական կայսրության իրավահաջորդ և պատերազմի տարիներին Օսմանյան կայսրության դաշնակից՝ Գերմանիայի մեղսակցությունը և պատասխանատվությունը հայերի հանդեպ իրագործված ցեղասպանության մեջ: Այդ առումով այն նաև հարված էր Թուրքիայի ժխտողականությանը և բնականաբար հանդիպեց թուրքական ուժեղ հակազդեցության: Ինչպես այդ, այնպես էլ 1904-1908թթ. կայսերական Գերմանիայի զորքերի կողմից Նամիբիայի հերերո և նամա ցեղերի կոտորածների ճանաչումով ԳԴՀ-ն հերթական անգամ վերահաստատեց իր հանձնառությունը համամարդկային արժեքներին և ցեղասպանությունների ճանաչման և կանխարգելման գործում միջազգային պայքարին: Առհասարակ ԳԴՀ-Իսրայել հաշտեցումը աննախադեպ գործակցություն էր համաշխարհային պատմության մեջ և դիտարկվում է որպես հաջողված և ուշադրության արժանի պատմական փորձ այն ազգերի համար, ովքեր վերապրել են ցեղասպանության սարսափը և դեռևս չեն ստացել արժանի հատուցում: Այս համատեքստում հարց է առաջանում. արդյոք սեփական պատմությանն առերեսվելու, հրեաների հետ հաշտեցման գնալու Գերմանիայի փորձը կարող է օրինակ ծառայել Թուրքիայի համար, ինչը թուրքերին գերմանացիներին նման կազատի անցյալի արյունոտ «բեռից»: Այստեղ հարկ է նշել այն հանգամանքը, որ Թուրքիայի «բեռը» շատ ավելի ծանր է. ի տարբերություն հրեաների, որոնք իրենց հայրենիքից դուրս են սպանվել, Հայոց ցեղասպանության դեպքում առկա է նաև հայրենազրկման (պատրիոցիդի) իրողությունը, որն, ի դեպ, դեռևս բացակայում է միջազգային իրավունքում: Չանդրադառնալով Հոլոքոստի և Հայոց ցեղասպանության ընդհանրություններին և առանձնահատկություններին՝ նշենք միայն, որ 20-րդ դարի այս երկու ոճրագործությունների պատասխանատվության հարցում ցեղասպանության սուբյեկտների իրավահաջորդ Գերմանիան և Թուրքիան որդեգրեցին միանգամայն տարբեր մոտեցումներ: Ինչպես տեսանք Գերմանիան բացառիկ քաղաքական կամք դրսևորեց՝ ընդունելով և վերարժևորելով սեփական պատմությունը, ձևավորելով հարգանքի և հիշողության յուրահատուկ մշակույթ: Ի տարբերություն Գերմանիայի՝ Թուրքիան Հայոց ցեղասպանությունից ավելի քան մեկ դար անց ոչ միայն չի ճանաչել և դատապարտել իր նախնիների հանցավոր արարքը, չի կրել արժանի պատասխանատվություն, այլև պետական մակարդակով ցեղասպանության նկատմամբ շարունակում է վարել ժխտողական քաղաքականություն՝ օգտագործելով տարբեր միջոցներ և մեթոդներ. նենգափոխելով և կեղծելով պատմավավերական փաստերն ու արխիվային նյութերը, վերացնելով հայկական մշակութային ժառանգությունը և այլն: Ավելին Թուրքիան միակողմանի փակել է իր սահմանները ՀՀ-ի հետ և մինչ օրս դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման հարցը անհեռատեսորեն կապում է վերջինիս կողմից քաղաքական որոշակի նախապայմանների կատարման հետ: Մինչդեռ գերմանացիները, սեփական պատմական փորձից ելնելով, կոչ են անում մյուսներին առերեսվել իրենց պատմությանը, եթե անգամ դա ցավալի է: Դա նաև հայ և թուրք ազգերի հաշտեցման պայմանն է ըստ նրանց(Բունդեսթագի նախագահ Նորբերտ Լամմերտի ելույթը, 2015թ.): Դրան նպաստելու համար Գերմանիան ժամանակ առ ժամանակ նախաձեռնում է նաև տարբեր ծրագրեր, միջոցառումներ: Նման մի ծրագրի շրջանակներում Գերմանիայի արտգործնախարարության հրավերով մի խումբ թուրք լրագրողներ եւ իրավապաշտպաններ մասնակցել էին «Անցյալի ծանր ժառանգությունը» խորագիրը կրող համաժողովին, որի թեման էր, թե ինչպես են այսօրվա գերմանացիները առերեսվում նացիստների իրագործած ոճրագործություններին: Թուրքիա վերադառնալուց հետո մասնակիցներից մեկը՝ թուրք փաստաբան, գրող Օրհան Քեմալ Չենգիզը, երկու ցնցող հոդված է գրում ''Today’s Zaman'' թերթում՝ «Կարո՞ղ է Գերմանիան Թուրքիայի համար օրինակ ծառայել անցյալի վայրագությունների հետ առերեսման հարցում» և «Թուրքիա ու Գերմանիայի անցյալի վայրագությունները» խորագրերով: Չենգիզը խոստովանում է, որ մինչ իր այցը բավական թերահավատ էր գերմանացիների՝ անցյալի հետ ինքնակամ առճակատման հարցում, բայց արդյունքում լիովին փոխել է դիրքորոշումը: Նա խորապես տպավորվել և հուզվել է՝ Բեռլինի դպրոցներից մեկում յուրահատուկ աղյուսե պատ տեսնելով: Ամեն տարի ուսուցիչներն իրենց սաներին խնդրում են նույնացնել իրենց հրեաների հետ, ովքեր ժամանակին ապրել են իրենց հարևանությամբ մինչև նացիստների կողմից սպանվելը: Հետո երեխաները աղյուսների վրա հրեական անուններ են գրում և մեկը մյուսի վրա տեղադրելով՝ հուշապատ կառուցում: «Ես երևակայեցի, թե Ստամբուլի երեխաները պատ են շարում՝ աղյուսների վրա գրելով 1915 թ. ապրիլի 24-ին իրենց տներից տեղահանված և այլևս երբեք չվերադարձած հայ մտավորականների անունները», - գրում է Չենգիզը՝ արդեն համոզված, որ «հիշողությունը Գերմանիայում դարձել է առօրյա կյանքի անբաժան մասնիկ:-...Այդպես, աստիճանաբար, ես սկսեցի հասկանալ, որ Թուրքիան կարող է շատ բան շահել գերմանական փորձից՝ անցյալի հետ առճակատվելու դժվարին ճանապարհին»: Ձգտելով ընդօրինակել գերմանական փորձը` Չենգիզը իր հոդվածներում հույս է հայտնում, որ մի օր Թուրքիայում կտեսնի հուշարձաններ՝ նվիրված հայկական կոտորածներին: Ըստ նրա՝ կառավարությունը պետք է քանդի Ստամբուլում Թալեաթի խայտառակ դամբարանը՝ այն փոխարինելով Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված հուշարձանով: Թուրքիան պետք է նաև միլիարդավոր դոլարների փոխհատուցում վճարի հայ զոհերի ժառանգներին՝ հրեաներին Գերմանիայի վճարումների օրինակով: Եվ ամենակարևորը Թուրքիան պետք է հայերին վերադարձնի Արևմտյան Հայաստանի բռնազավթած տարածքները: «ժամանակին Թուրքիայի ցեղասպան նախադեպն է օրինակ ծառայել նացիստական Գերմանիայի համար Հոլոքոստն իրագործելիս, այժմ էլ Գերմանիայի հերթն է օրինակ ծառայելու Թուրքիայի համար՝ իր ցեղասպան անցյալի հետ հաշտվելու գործում»,- եզրահանգում է արդարամիտ թուրք գրողը: Այսօր՝ արդեն 105 տարի Թուրքիայի կողմից պետական մակարդակով շարունակվող ժխտողականության պայմաններում, ինչպես Չենգիզի, այնպես էլ Նոբելյան մրցանակակիր Օրհան Փամուկի, գրողներ Էլիֆ Շաֆաքի, Քեմալ Յալչընի, պատմաբան Թաներ Աքչամի և այլ հայտնի թուրք մտավորականների գործունեությունը և օբյեկտիվ դիրքորոշումը ցեղասպանության հարցում միաժամանակ հուսադրող են, որ կան անհատներ, որոնց համար պատմական ճշմարտությունը, խիղճն ու համամարդկային արժեքները վեր են շահերից և քաղաքական նպատակահարմարությունից: Քանզի ժխտողականությունը մեծագույն հարված է հասցնում ցեղասպանությունների կանխարգելմանն ուղղված պայքարին. նրանք, ովքեր ժխտում կամ արդարացնում են տեղի ունեցածը, անուղղակիորեն չեն բացառում ապագայում հնարավոր պայմանների առկայության դեպքում նույն հանցանքը կրկնելու հավանականությունը:
ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ-100
8587 reads \| 06.05.2020 \|